Gdy kamień staje się ołtarzem. O co chodzi w sakralizacji?

Pamiętam, jak pierwszy raz pojechałem na Westerplatte. Miałem może z dziesięć lat. To był zwykły, trochę ponury dzień, a ja biegałem pośród ruin, które dla mnie były tylko stertą gruzu. Ale potem ojciec zatrzymał mnie przy pomniku i opowiedział, co się tu stało. I nagle wszystko się zmieniło. Ten kawałek ziemi, te kamienie, przestały być zwykłe. Nabrały ciężaru, stały się… święte. To było moje pierwsze, nieświadome spotkanie z sakralizacją. Z tym niesamowitym, niemal magicznym procesem, który sprawia, że nadajemy rzeczom, miejscom, a nawet ideom wyjątkowy, nienaruszalny charakter. I choć kojarzymy to głównie z religią, to zjawisko dotyka nas wszystkich, każdego dnia, kształtując to, kim jesteśmy jako wspólnota.

Próba uchwycenia sacrum, czyli co to jest sakralizacja?

Więc o co w tym wszystkim biega? Kiedy szukam w mądrych książkach hasła ‘sakralizacja definicja’, znajduję formułki o ‘procesie nadawania charakteru świętego’. Brzmi strasznie sztywno, prawda? A przecież chodzi o coś, co czujemy w kościach. O tę gęsią skórkę, kiedy słyszymy hymn na stadionie, o ten szacunek, z jakim dotykamy starej, rodzinnej fotografii.

To właśnie sakralizacja – przemiana czegoś zwykłego, ‘profanum’, w coś niezwykłego, ‘sacrum’. Zwykły kawałek materiału staje się flagą, za którą ludzie są gotowi oddać życie. Zwykły budynek staje się domem Boga. To nie jest coś, co istnieje samo z siebie. To my, ludzie, w to wierzymy. To my nadajemy tę moc zbiorowym aktem woli i emocji.

Dlaczego flaga wzrusza, a konstytucja jest święta? Spojrzenie z różnych stron

To fascynujące, jak różni mądrzy ludzie próbowali zrozumieć ten fenomen. Socjologowie, tacy jak wielki Emile Durkheim, widzieli w tym klej, który spaja społeczeństwo. Mówił, że oddając cześć symbolom – fladze, godłu, pomnikom – tak naprawdę oddajemy cześć sami sobie, naszej wspólnocie. To jest właśnie sedno tego, co można nazwać ‘sakralizacja w socjologii definicja’. To nie Bóg jest w centrum, a społeczeństwo. Z kolei dla religioznawców, jak Mircea Eliade, sakralizacja to fundamentalne ludzkie doświadczenie, tęsknota za czymś więcej, za transcendencją. W jego ujęciu, definicja sakralizacji w religioznawstwie to poszukiwanie ‘hierofanii’, czyli objawienia świętości w naszej szarej codzienności. W świątyni, w rytuale, w modlitwie.

Ale to nie wszystko. Historycy pokazują nam, jak sakralizacja władzy definicja jej legitymizacji przez wieki. Król był pomazańcem bożym, jego władza była święta i niepodważalna. Dziś może nie mamy królów, ale czy konstytucja nie jest traktowana jak święta księga demokracji? Albo sama idea narodu? To potężne narzędzie do budowania tożsamości, ale też, niestety, do manipulacji.

Od Westerplatte po Facebooka – gdzie dziś spotykamy sacrum?

Przykłady sakralizacji są wszędzie, serio. Wystarczy się rozejrzeć.

Zacznijmy od miejsc. Mówiłem o Westerplatte, ale pomyślcie o Auschwitz, o cmentarzach wojennych, o Wawelu. To nie są tylko budynki czy kawałki ziemi. To przestrzenie naładowane znaczeniem, gdzie obowiązują inne zasady. Gdzie śmiejemy się ciszej, a myśli biegną w inną stronę. To doskonały przykład na to, jak działa sakralizacja przestrzeni, definicja jej wyjątkowości jest wpisana w nasze serca. A czas? Święta Bożego Narodzenia, rocznica wybuchu Powstania Warszawskiego o 17:00. To nie są zwykłe dni czy minuty. To czas wyrwany z codzienności, czas święty, czas na refleksję i wspólnotę.

Czasem mam wrażenie, że nawet w internecie tworzymy nowe ‘świętości’. Profile zmarłych bliskich na portalach społecznościowych stają się miejscami pamięci. Pewne idee, jak wolność słowa czy neutralność sieci, są bronione z niemal religijnym zapałem. Kurczę, może to przesada, ale coś w tym jest. To pokazuje, że potrzeba sacrum jest w nas głęboko zakorzeniona i zawsze znajdzie sobie ujście.

Jak to się dzieje? O mechanizmach tworzenia świętości

Ale jak to się właściwie dzieje? Kiedy następuje sakralizacja? To nie jest pstryknięcie palcami. To proces, często długi i skomplikowany. Czasem zaczyna się od wielkiego wstrząsu – wojny, rewolucji, śmierci kogoś ważnego. Taki moment kryzysu sprawia, że desperacko szukamy czegoś stałego, jakiegoś punktu zaczepienia. I wtedy pojawia się symbol, idea, miejsce, które jednoczy ludzi w bólu albo w dumie.

Potem wchodzą do gry rytuały. Marsze pamięci, składanie kwiatów, minuta ciszy, odśpiewanie hymnu. To takie społeczne ‘ładowarki’, które regularnie odnawiają moc sacrum. Bez powtarzania tych gestów, świętość by wyblakła, zapomnieli byśmy. I do tego dochodzą opowieści – mity założycielskie, historie o bohaterach, legendy. To one nadają sens, tłumaczą, dlaczego coś jest ważne. Cały ten proces sakralizacji jest napędzany naszymi wspólnymi emocjami. Bez nich byłby tylko pustą formą.

Walka czy taniec? O sakralizacji i jej siostrze, sekularyzacji

Często słyszymy, że żyjemy w czasach sekularyzacji, czyli odczarowywania świata. Religia traci na znaczeniu, nauka wszystko wyjaśnia, a my stajemy się coraz bardziej racjonalni. I jest w tym dużo prawdy. Ale patrząc na to zjawisko, łatwo przegapić drugą stronę medalu. Te dwa procesy, sakralizacja a sekularyzacja, różnice między nimi są oczywiste, ale one nieustannie ze sobą tańczą, a czasem walczą.

Kiedy słabnie sacrum religijne, w jego miejsce często wchodzi coś nowego. Pustkę trzeba czymś zapełnić. I tak świętością staje się naród, prawa człowieka, ekologia, a nawet… rynek i konsumpcja. Zauważyliście, z jaką czcią traktuje się niektóre marki? Jakie rytuały towarzyszą premierom nowych smartfonów? To oczywiście inna skala, ale mechanizm jest podobny.

Wydaje mi się, że człowiek po prostu nie potrafi żyć w świecie całkowicie odartym ze świętości. Potrzebujemy czegoś, co nadaje sens, co nas przerasta. Czegoś, co jest niewzruszone. Dlatego nawet w najbardziej zsekularyzowanych społeczeństwach wciąż odnajdujemy nowe, świeckie formy sacrum.

Po co nam to wszystko? O sensie i pułapkach sakralizacji dzisiaj

No dobrze, ale po co nam to wszystko? Jakie jest znaczenie sakralizacji dzisiaj? Ogromne. To ona buduje nasze wspólnoty, daje poczucie przynależności w tym coraz bardziej chaotycznym świecie. To ona daje nam moralny kompas, wartości, o które warto walczyć – wolność, sprawiedliwość, godność. Legitymizuje porządek społeczny, ale też daje siłę do buntu przeciwko tyranii w imię ‘świętych’ praw.

Ale jest też druga, mroczna strona.

Ta sama siła, która jednoczy, może też straszliwie dzielić i wykluczać. Kiedy nasza ‘świętość’ staje się jedyną słuszną, a ‘świętości’ innych są postrzegane jako zagrożenie, zaczyna się fundamentalizm. W imię uświęconych idei – narodu, religii, ideologii – ludzie dopuszczali się najgorszych zbrodni. Sacrum może być narzędziem manipulacji w rękach cynicznych polityków, którzy używają go do wzbudzania nienawiści i zdobywania władzy.

Dlatego zrozumienie, czym jest sakralizacja pojęcia tego nie da się zamknąć w jednej, prostej definicji – jest tak cholernie ważne. Musimy być świadomi tego mechanizmu. Doceniać jego moc tworzenia dobra, spajania ludzi i nadawania sensu. Ale jednocześnie musimy być czujni. Krytyczni. Pytać, kto i w jakim celu coś sakralizuje. Czy ta świętość nas buduje, czy niszczy? Czy łączy, czy dzieli?

Bo ostatecznie to my decydujemy, co jest dla nas święte. I to my ponosimy odpowiedzialność za moc, którą tym ‘świętościom’ nadajemy. To jest chyba najważniejsza lekcja, jaką wyniosłem z prób zrozumienia tego zjawiska. A prosta, encyklopedyczna sakralizacja definicja nigdy tego nie odda.